Normaliteit in de architectuur tot de 20e eeuw
De discussie over hergebruik in de bouwsector is een herontdekking van elementen die op een bepaald moment heel natuurlijk waren. Men weet nog vaag wat men doen moet, maar het hoe en het waarom zijn we vergeten.
“Hergebruik” is een heel breed onderwerp dat vele begrippen inhoudt: men moet weten waarover men praat. Het onderwerp is moeilijk te behandelen, enerzijds omdat het net zo uitgebreid is als de geschiedenis van de architectuur zelf (hergebruik heeft altijd bestaan), anderzijds omdat het altijd op een dusdanig natuurlijke manier gebeurde dat het nooit beschreven werd. Pas vandaag tracht men de redenen, motivaties en verhalen te achterhalen.
Hergebruik op alle niveaus
We moeten bij elk geval overwegen wat we recupereren: de grondstof, het bruikbare onderdeel of gewoonweg een element dat volledig bewaard is gebleven?
Funderingen: dit is de meest evidente en tegelijkertijd de minst zichtbare vorm van hergebruik. Waarom zouden we ondergrondse elementen vernietigen als we er net zo goed bovenop kunnen bouwen? Op deze manier dicteert het hergebruik van een fundering soms gedeeltelijk het nieuwe bouwplan.
Grondstoffen: Een andere voor de hand liggende toepassing in een hergebruikscyclus is het gebruik als grondstof. Deze vaak voorkomende toepassing is moeilijk te identificeren, omdat het materiaal volledig verdwijnt waar het wordt geïntegreerd in een nieuwe constructie. Kalk, dat wordt gebruikt om mortels te maken, kan net zo goed uit een oud gebouw als uit een steengroeve worden gewonnen. Veel antieke beeldhouwwerken die niet meer bij de heersende mode pasten, en andere architecturale elementen zoals marmeren kapitelen, werden afgevoerd naar kalkovens om te eindigen als een bindend element in nieuwe constructies. Na een eerste leven op de daken werden tegels door de Romeinen hergebruikt voor de aanleg van waterafvoerende bodems, en werden ze in stukken geïntegreerd in hydraulische mortels, ...
Materiaal: Meer direct kan een aantal elementen worden hergebruikt voor hun vorm en het werk dat er eerder op werd uitgevoerd.
Afgewerkt product: dit is de meest zichtbare vorm van hergebruik, die vaak ook de hoogste meerwaarde heeft. Een zeer beroemd voorbeeld is dat van het schip van de San Miniato al Fonte-kerk (Florence), waar de kolommen en kapitelen antieke hergebruikte elementen zijn, zodat wie door de kerk wandelt duidelijk kan zien dat alle kapitelen verschillend zijn en dat ze zelfs niet altijd de juiste diameter hebben!
Talrijke voorbeelden van hergebruik sinds het begin van de geschiedenis van de mensheid
We kunnen zonder enige twijfel teruggaan tot aan het begin van de geschiedenis van de mensheid. Het eerste dat de vroege Mens die onderdak zoekt doet, is inderdaad het aanpassen van dingen die hij vindt! De verschillende nomadische groepen hergebruiken de schuilplaatsen in de rotsen en een deel van de inrichting die hun voorgangers erin hadden verwezenlijkt. In België werd de Grot van Spy tot 36.000 jaar vóór onze jaartelling als huisvesting gebruikt en vervolgens hergebruikt als begraafplaats.
De Oudheid leent zich in het bijzonder als een bijzonder rijke periode om het hergebruik te bestuderen. De Romeinen waren geweldige specialisten op het gebied van architectuur, bouwkunde en hergebruik. Zo namen ze bijvoorbeeld een hele reeks voorwerpen uit Griekse tempels met zich mee naar Italië. Onderzoek heeft aangetoond dat het gebruik van bepaalde materialen, zoals marmer, en sommige architectonische vormen, in Rome werden geboren via dit hergebruikkanaal.
In de middeleeuwen werden de meeste wallen gebouwd met gerecupereerde materialen (afkomstig van Romeinse wallen of van naburige Romeinse villa’s). In de kelders van de kathedraal van Bayeux, die in de elfde eeuw werd gebouwd, treft men een reeks stenen elementen aan die afkomstig zijn uit Romeinse deuren.
De moderne tijden brachten vele voorbeelden voort; onder andere het theater van Marcellus, dat van de vernielingen van de middeleeuwen gered werd omdat het tot een versterkte toren werd omgevormd, en dat uiteindelijk op het einde van de 15de eeuw aangepast werd tot paleis. In Brussel bevinden zich een aantal voorbeelden, in het bijzonder de grote rechtszaal die op kosten van de stad werd gebouwd voor de hertog van Bourgondië: architecten bouwden de interne structuur van de muren met behulp van oude bakstenen. Toen Brussel aan het eind van de 17de eeuw werd verwoest door een bombardement van de troepen van Lodewijk XIV was het bovendien het sorteren van materialen van alle verwoeste huizen die de heropbouw van de nieuwe stad mogelijk maakten, inclusief de Grote Markt.
De 20ste eeuw biedt minder, maar bijzonder interessante voorbeelden, omdat het proces uitgebreider wordt. Dit is bijvoorbeeld het geval voor het huis van de architect Antoine Pompe, dat dateert van het einde van de 19de eeuw; hij transformeert en moderniseert het door alle elementen terug te winnen die hij zelf in huis ontmantelt. De wens om een stuk hout te recupereren toont een diepe motivatie die verder gaat dan de economische kwestie.
Het einde van de 20ste eeuw markeert een breuk met deze voorouderlijke praktijk. Geconfronteerd met complexer wordende materialen, wordt het almaar moeilijker om bijvoorbeeld een eenvoudig houten frame, met glas, verbindingen en gas te hergebruiken. Gewapend beton maakt hergebruik ingewikkeld omdat men op een meer monolithische manier bouwt, en omdat het om een composietmateriaal gaat.
Eén enkele verklaring volstaat niet. De nieuwe bouwprocessen zelf brengen zoveel obstakels met zich mee: het is duidelijk dat bouwen volgens het principe van voorspanning voorwerpen voortbrengt die geen eenvoudige materialen meer zijn, omdat ze een kracht bevatten. Het is niet langer voldoende om een muur te demonteren en de samenstellende elementen ervan te sorteren.
Personeel dat steeds bekwamer wordt, per uur betaald wordt en niet meer per prestatie, en tewerkgesteld is op de grote werven, leent zich minder tot hergebruik. In de overgang naar de industrialisatie is er voor deze eerder traditionele arbeid geen plaats meer: recyclage of hergebruik kunnen dus duurder worden dan het gebruik van nieuwe materialen.
De architecturale theorieën zelf bieden geen plaats meer aan recyclage en hergebruik. In de jaren twintig van de vorige eeuw waren architecten geïnteresseerd in een stedenbouwkundig denken dat ver verwijderd was van deze kwesties. Bij reconstructies na de eerste en tweede wereldoorlogen zijn de problemen eerder een kwestie van relatieve urgentie en kostenbeheersing dan van hergebruik van materialen.
De opgestapelde normen en regels kunnen niet langer worden nagekomen door materialen opnieuw te gebruiken. Een garantie aanbieden is moeilijk voor een bouwheer of installateur. Traceerbaarheid moet opnieuw worden geïntroduceerd. Herbruikbare balustrades eindigen als schroot omdat ze door nieuwe normen worden gediskwalificeerd. Regels die zijn vastgelegd zonder rekening te houden met hergebruik en recyclage van materialen zorgen ervoor dat deze praktijken onmogelijk worden.
Conclusie: de waarde van herwinning
Hergebruik is een garantie voor continuïteit. Deze praktijk begeleidt de mensheid al sinds het begin.
Het werd lange tijd ervaren als voor de hand liggend en positief: anciënniteit droeg een belofte van waarde, de waarde van de tijd. Nederigheid of de economie leidden heel natuurlijk tot hergebruik, maar het proces was er niet één van eenvoudige herwinning of opportuniteit: door de tijd zelf te integreren in de constructie was het mogelijk om een echt gevoel van duurzaamheid te geven.
